Een blik in de Oekraïense klassieke muziek

Oekraïne stond in de achttiende eeuw al bekend om zijn rijke repertoire aan volksmuziek en als kweekvijver van muzikaal talent. Achttiende-eeuwse componisten als Maksim Berezovski (1745–1777) en Dmitri Bortnjanski (1751–1825) werden in hun jeugd naar Sint-Petersburg gehaald om hun loopbaan daar aan het hof te vervolgen. Zulke talenten uit Oekraïne die de top van het Russische culturele leven wisten te bereiken zijn later vaak automatisch als ‘Russische’ componisten bestempeld.

Iets vergelijkbaars deed zich voor bij een schrijver als Gogol, schilders als Repin en Malevitsj en een latere componist als Prokofjev, die allen in hun jonge jaren Oekraïne verlieten om carrière te maken in Sint-Petersburg en Moskou. Hun levens zijn gevormd door de complexe en ongelijke geschiedenis van het Russische Keizerrijk, dat vele volkeren omvatte, en daardoor laat hun identiteit zich niet zonder meer in hokjes vangen. Zolang musici zichzelf en hun werken niet nadrukkelijk als nationaal identificeerden, lagen de scheidslijnen niet altijd duidelijk. Toen Oekraïense musici hier in de latere negentiende eeuw mee begonnen, ontstond er in de klassieke muziek een sterker gedefinieerde, eigen Oekraïense traditie.

Sleutelfiguur

Onbetwiste sleutelfiguur in de Oekraïense klassieke-muziektraditie is Mykola Lysenko (1842–1912). Lysenko heeft zijn leven gewijd aan de Oekraïense muziekcultuur en legde de basis voor een nationale traditie met een omvangrijk oeuvre dat varieert van fraaie pianominiaturen tot op Gogol gebaseerde opera’s en een imposante cyclus op basis van Kobzar, de gedichtenbundel van de nationale dichter Taras Sjevtsjenko.

Lysenko’s inspanningen stuitten echter ook op aanzienlijke weerstand, ingegeven door de angst dat als Oekraïne een zelfstandige hoge cultuur zou ontwikkelen, dit de eenheid van het Russische rijk zou verzwakken. Het meest sprekende voorbeeld hiervan was de zogenaamde Ems-oekaze, een vergaand verbod op het openbaar gebruik van de Oekraïense taal dat in 1876 door Tsaar Alexander II werd afgekondigd. Hierin werden ook expliciet gedrukte muziek en publieke uitvoeringen genoemd, volgens een tijdgenoot specifiek met Lysenko in het achterhoofd.

Lysenko is echter altijd op Oekraïense teksten blijven componeren. Zijn meesterwerk, de tragische opera Taras Boelba, is tijdens zijn leven nooit op de planken verschenen, ook niet toen de Ems-oekaze uiteindelijk werd teruggedraaid: de enige operagezelschappen in het land die het ambitieuze werk muzikaal recht konden doen, zongen immers in het Russisch.

Oekraïense talenten in Rusland zijn later automatisch als ‘Russische’ componisten bestempeld.

Het West-Oekraïense Galicië, dat onder het Habsburgse Oostenrijk-Hongarije viel, bood mogelijkheden om de Russische censuur en de Ems-oekaze te omzeilen. Auteurs en componisten maakten daar dankbaar gebruik van door hun werk in de Galicische hoofdstad Lviv uit te geven. Tegelijkertijd werd het werk van Sjevtsjenko en Lysenko hier steeds meer gevierd, waardoor de twee kanten naar elkaar toegroeiden.

Veelzeggend is een van de hoofdwerken van de West-Oekraïense componist Stanislav Ljoedkevytsj (1879–1979), de cantate De Caucasus, gebaseerd op een van Sjevtsjenko’s befaamde aanklachten tegen het Russische imperialisme.

Worstelen

In de omwentelingen na de Eerste Wereldoorlog en de Russische Revolutie kende Oekraïne een kortstondige periode van onafhankelijkheid, waarna het uiteindelijk verdeeld werd tussen Polen en de Sovjet-Unie. In het tumult van de oorlog verloor het Oekraïense muziekleven maar liefst drie kopstukken van de generatie na Lysenko: Mykola Leontovytsj (1877–1921), het bekendst van zijn Sjtsjedryk of ‘Carol of the Bells’, de pianist-componist Jakiv Stepovy (1883–1921) en koor- en liederencomponist Kyrylo Stetsenko (1882–1922).

Toch waren de jaren twintig in de vroege Sovjet-Unie gunstig voor de Oekraïense muziek: er was ruimte voor modernistisch experiment, en onder de noemer korenizatsija (‘wortelen’), een beleid dat de niet-Russische bevolking aan de socialistische staat moest binden, werd het cultiveren van de nationale cultuur aangemoedigd. Dit alles werd in de jaren dertig onder Stalin weer de kop ingedrukt, waarbij zowel modernisme als Oekraïens nationalisme als verdacht werden aangemerkt. Componisten als Levko Revoetski (1889–1977) en Borys Ljatosjynski (1895–1968) leverden fundamentele bijdragen aan het symfonische repertoire terwijl ze probeerden door dit mijnenveld van de Sovjet-cultuurpolitiek te navigeren.

Verken dit rijke repertoire, want onbeluisterd maakt onbemind.

Valentin Silvestrov (1937), wiens Zevende symfonie (2003) door het Ukrainian Freedom Orchestra in Het Concertgebouw ten gehore werd gebracht, maakt deel uit van de progressieve generatie componisten van Arvo Pärt en Alfred Schnittke, die zich vanaf de late jaren zestig grotere stilistische vrijheid konden veroorloven. Silvestrov, momenteel als vluchteling woonachtig in Berlijn, is internationaal de meest gelauwerde Oekraïense componist, hoewel zijn oeuvre nog altijd als ondergewaardeerd te boek staat. Samen met jongere collega’s vertegenwoordigt hij ook een nieuw Oekraïne, het onafhankelijke land waarin het mogelijk maar niet langer noodzakelijk is om de eigen nationaliteit in composities expliciet uit dragen en waar een veelheid aan benaderingen bestaat.

Voor iedereen die zowel de klassieke muziek als Oekraïne in deze moeilijke tijden een warm hart toedraagt: verken dit rijke repertoire, want onbeluisterd maakt onbemind.

Beluister de playlist met muziek uit dit artikel: